Schrijven over vernietiging

Hoe te schrijven over de terreur van totalitaire regimes, over het leed, de onderdrukking, vervolging en vernietiging die daaruit voortkomen? Hoe komt het dat schrijvers in de nationaalsocialistische concentratie- en vernietigingskampen, ondanks de immense druk en huiveringwekkende omstandigheden, toch besloten te schrijven over hun ervaringen? Kan taal, die onvermijdelijk tekortschiet in de weergave van het verlies en het leed, in literatuur toch ingezet worden om dat verlies zichtbaar en invoelbaar te maken? Het zijn vragen die essayist, literatuurhistoricus en kampoverlever Sem Dresden (1914-2002) zijn leven lang bezighielden, van zijn vroege essays in Maatstaf over literaire getuigen (1959) tot zijn monumentale standaardwerk over kampliteratuur, Vervolging, vernietiging, literatuur (1991). In die tegelijk academische en persoonlijke studie onderzoekt Dresden de mogelijkheden van literaire taal om het trauma van vervolging en vernietiging uit te drukken. Over zijn eigen tijd in kamp Westerbork sprak Dresden weinig en altijd indirect – terwijl hij er wel dagboeken bijhield.

In Schrijven over vernietiging reflecteren onder meer Arnon Grunberg, Ronelda S. Kamfer, H.U. Jessurun d’Oliveira, Sander Bax, Annelies Schulte Nordholt, Bareez Majid en Mia You op de betekenis en relevantie van Dresdens werk. Daarbij komen, behalve vragen over schrijven en de kampen, ook andere verstrekkende vragen aan bod: wat betekent het om over de Holocaust te schrijven in de context van de gruwelen die plaatsvinden in Gaza? En hoe verhouden Dresdens gedachten over oorlogsliteratuur zich tot het koloniale verleden? Bovendien bevat de bundel fragmenten uit Dresdens niet eerder gepubliceerde kampdagboeken.

Citaten

‘Het onvermogen der gedrukte letters en van taal in het algemeen wordt in woorden gezegd en laat zich ook niet op andere wijze uitdrukken. Gebaren en gelaatsuitdrukking onder andere vormen een geluidloze taal, zoals herinneringen niet alleen uit beelden bestaan maar misschien alleen dank zij woorden mogelijk zijn. Hoe dan ook, taal mag ontoereikend zijn, hij is het enige middel waarover ik beschik, en wel een zo uitstekend middel dat het zelfs in staat is uitdrukking te verlenen aan eigen onvermogen dat het onuitsprekelijke inhoudt. Dat oorlogsliteratuur direct met deze problematiek te maken heeft, is meermalen en ook hier reeds opgemerkt.’

– Sem Dresden, Vervolging, vernietiging, literatuur (1991)

‘The catastrophe of European Jewry has not been incorporated into any compelling framework of meaning’

– Saul Friedländer, Memory, History, and the Extermination of the Jews in Europe (1993)

‘There was no Nazi atrocity – concentration camps, wholesale maiming and murder, defilement of women or ghastly blasphemy of childhood – which Christian civilization or Europa had not long been practicing against colored folks in all parts of the world in the name of and for the defense of a Superior Race born to rule the world.’

– W.E.B. Du Bois, The World and Africa (1947)