Feiten en gedachten / 1864-1868 (POD)

Het vijfde en laatste boek van Herzens memoires bestaat uit twee delen. Deel één geeft een 'prentenkabinet' van Russische tijdgenoten en mede-emigranten, met portretten waarin Herzen vaak evenveel van zichzelf onthult als van de door hem geportretteerden. Deel twee bevat opstellen uit zijn laatste jaren, waarin de feitelijkheden van zijn tijd de grondstof leveren voor scherpzinnige gedachten die als speurtochten kunnen worden gezien door Zwitserland (zijn 'tweede vaderland'), door Italië (verwikkeld in het moeizame proces van politieke eenwording) en door Frankrijk (in de laatste stuiptrekkingen van het tweede keizerrijk. Voor Herzen komen al deze tochten door de tijd in wezen neer op een afscheidstocht door Europa in haar culturele impasse, zoals hij die in de jaren zestig van de negetiende eeuw zag en beschreef.

Feiten zijn onherhaalbaar en gaan in de tijd teloor. Maar de gedachten over die feiten die Herzen in zijn gedenkschriften heeft neergelegd blijven het, ook nu, meer dan een eeuw later, waard opnieuw overdacht te worden. Herzen is een der heel weinigen tot wie men zich kan wenden om in het labyrint van het bestaan een uitweg en een impuls tot bezinnig te vinden. Hij geeft geen oplossingen maar stelt de juiste vragen. Herzen lezen betekent kracht opdoen om die vragen opnieuw te lijf te gaan.